اتوکلاو یا استریلایزر (Sterilizer) دستگاهی است که برای از بین بردن باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها و سایر میکروارگانیسم ها به کار می‌رود. اتوکلاو به عنوان ضد عفونی کننده بخار شناخته می شود و معمولاً برای مراقبت های بهداشتی یا کاربردهای صنعتی استفاده می شود.
این وسیله ماشینی است که از بخار تحت فشار برای از بین بردن باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها روی وسایلی که در داخل مخزن تحت فشار قرار می گیرند، استفاده می کند. این وسایل باید برای مدت زمانی معین در داخل دستگاه قرار گیرند و تا دمای استریل مناسب گرم شوند. که این زمان به نوع ماده و محتوای اتوکلاو بستگی دارد.رطوبت موجود در بخار به طور موثر گرما را به وسایل منتقل می کند تا ساختار پروتئینی باکتری ها و میکروب ها را از بین ببرد. اتوکلاو نیاز به مراقبت ویژه و بازرسی و کنترل مداوم دارد.
از اتوکلاو در صنعت، آزمایشگاه های تحقیقاتی، میکروبیولوژی و استریل ابزار و تجهیزات مورد استفاده در دامپزشکی، خالکوبی، پرسینگ و غیره که بهداشت تجهیزات اهمیت ویژه ای دارد، به صورت گسترده استفاده می شود.
اتوکلاو ها از نظر محیط مورد استفاده، درجه حرارت و تجهیزاتی که استریل می شوند، دارای انواع مختلفی هستند.
انواع اتوکلاو
اتوکلاو دارای انواع مختلفی است و در بخش های مختلف مراکز درمانی از جمله بیمارستان ها، مطب ها و کلینیک ها، انواع آزمایشگاه ها و صنایع و حتی در منزل قابل استفاده هستند.
اتوکلاو خانگی
در حجم های کمتر ساخته و برای استریل وسایل در منزل علی الخصوص در شرایطی که اعضای خانواده به بیماری های عفونی دچار باشند، کاربرد دارند.
اتوکلاو آزمایشگاهی
در حجم های متفاوتی هستند و دستگاه به صورت کامل (تمامی قسمت های درب، مخزن و کاور)، از جنس استیل می باشد. معمولا دارای سیستم های مصرف بهینه انرژی، کنترل میزان پسماند دمای المنت دستگاه، کنترل سطح آب، برد دیجیتال با تکنولوژی مدولاسیون پهنای پالس PWM (Pulse Width Modulation) و گیره نگهدارنده درب دستگاه هستند.
اتوکلاو بتن
استریلایزرهای گروه N یا کلاس N که به آنها اتوکلاو های سطلی نیز می گویند، فاقد پمپ خلا می باشند و در دمای حدود 120 درجه سانتی گراد کار می کنند. این دستگاه برای استریلیزاسیون تجهیزات جامدی که بدون حفره و پوشش هستند، استفاده می شود و جهت استریل وسایل دارای پوشش مثل پارچه و وسایل حفره دار، گزینه مناسبی نمی باشد.
اتوکلاو سریع
استریلایزر های درجه پایین در محدوده دمایی 121 تا 123 درجه سانتی گراد کار می کنند.
اتوکلاو درجه بالا
استریلایزر درجه بالا در محدوده دمایی 132 تا 134 درجه سانتی گراد کار می کنند.
اتوکلاو درجه پایین
اتوکلاوهای درجه پایین در محدوده دمایی 121 تا 123 درجه سانتی گراد کار می کنند.
اتوکلاو گروه N
استریلایزر گروه S یا کلاس S، مجهز به پمپ خلا جهت خارج کردن هوا از محفظه به صورت کامل و سیکل خشک کن هستند و جهت استریل کردن کلیه تجهیزات جامدی که دارای پوشش و حفره یا فاقد آنها هستند، استفاده می شود.
اتوکلاو بیمارستانی
اتوکلاو های بیمارستانی یا اتوکلاو دیگی در حجم های متفاوت و انواع تک درب، دو درب و گراویتی هستند. معمولا دارای برد الکترونیکی دیجیتال، فیلتر هپا (فیلتر بیولوژی) در ورودی هوای اتاقک دستگاه و پرشر مکانیکی می باشند. استریلایزر دیجیتال دارای 2 برنامه دمایی 121 و 134 درجه سانتی گراد هستند و میزان دما بر اساس تحمل دمایی تجهیزات انتخاب می شود.
اتوکلاو کلینیکال
اتوکلاو های کلینیکال دارای درب تمام اتوماتیک هستند اما قابلیت باز شدن به صورت دستی را نیز دارند.
بدنه آنها از جنس استیل ضد زنگ می باشد و دارای برد الکترونیکی هوشمند، فیلتر هپا (فیلتر بیولوژی) در ورودی هوای اتاق، خشک کن هیتری در دستگاه، سنسوری جهت تشخیص کیفیت آب، امکان ارائه گزارش به وسیله کابل پرینتر و خروجی پورت USB، مولد بخار با سرعت بالا، سیکل کاری سریع، پمپ خلا قوی، تست نفوذ پذیری و نشتی بخار هستند.
اتوکلاو دندانپزشکی
اتوکلاو های دندانپزشکی دربی تمام اتوماتیک همراه با امکان باز شدن به صورت دستی دارند. معمولا بدنه آنها از جنس فولاد و مخزن آن، استیل می باشد.
این دستگاه ها دارای برد الکترونیکی هوشمند، خشک کن هیتری مجزا در دستگاه، پمپ خلا، فیلتر هپا (فیلتر بیولوژی) در ورودی هوای اتاقک دستگاه، مولد سریع بخار، تست نشتی و نفوذ پذیری بخار می باشند.
اتوکلاو گروه S
استریلایزر گروه S یا کلاس S، مجهز به پمپ خلا جهت خارج کردن هوا از محفظه به صورت کامل و سیکل خشک کن هستند و جهت استریل کردن کلیه تجهیزات جامدی که دارای پوشش و حفره یا فاقد آنها هستند، استفاده می شود.
اتوکلاو چگونه کار می کند؟
تمام اتوکلاوها بر اساس یه چرخه‌ی سه مرحله ای فرایند استرلیزه کردن را انجام می دهند. این سه مرحله شامل :
فاز پاکسازی، اکسپوژر و اگزوز است. حالا بیایید این مراحل را بیشتر بررسی کنیم.
فاز پاکسازی
در این مرحله که مرحله ی اول فرایند استرلیزه کردن توسط این وسیله است، هوای موجود در محفظه مهر و موم شده با بخاری که از طریق دستگاه استریل کننده به داخل حرکت می کند، جابجا می شود.
فاز اکسپوژر
در این فاز که مرحله ی دوم این فرایند است، ابتدا شیر اگزوز بسته می شود. سپس دما و فشار داخل محفظه، آب بندی شده و تا نقطه دمای مورد نظر افزایش می یابد. ضمن این که دما برای مدت زمان تعیین شده حفظ می شود.
فاز اگزوز
در این فاز که مرحله ی نهایی است، دریچه اگزوز باز می شود، بخار خارج شده و محفظه به دمای عادی باز می گردد.
همان طور که خواندید بخار یکی از مهم ترین اجزای فرایند استرلیزه کردن است. اما آیا هر بخاری مناسب است؟
بخار با کیفیت برای یک فرایند استرلیزه کردن موفق حیاتی است. بخار مورد استفاده برای این فرایند باید از 97 درصد بخار و 3 درصد رطوبت (آب مایع) تشکیل شده باشد. هنگامی که میزان رطوبت بخار کمتر از 3٪ باشد، بخار به عنوان بخار فوق گرم (یا خشک) در نظر گرفته می شود. این بخار برای انتقال حرارت کارآمد بیش از اندازه خشک بوده و برای استریل کردن بخار بی اثر است.
اصول کار تمامی اتوکلاوها، چه رومیزی و چه اتوکلاوهای بزرگی که حتی به اندازه یک اتاق هستند، یکسان است. به این صورت که ابتدا درب قفل می‌شود تا محفظه‌ای مهر و موم شده تشکیل شود. سپس تمام هوای داخل آن محفظه با بخار آب جایگزین می‌شود.سپس بر اساس پروتکل‌های مشخص شده و برنامه‌ای که به دستگاه داده می‌شود، بخار تحت فشار قرار می‌گیرد و فرایند اتوکلاو کردن در زمان تعیین شده صورت خواهد گرفت.